Skąd się biorą przesądy

Nie ma niedorzeczności, w którą człek by nie uwierzył. Dwa tysiące lat temu świat był pełen bogów i bogiń, każda rzeczka miała swoją nimfę, a przyszłość dało się poznać oglądając flaki zarżniętego wołu. Przed pięcioma wiekami na porządku dziennym były opętania, w lasach straszyły ogry i Baby Jagi, w łóżkach dusiły inkuby i sukuby, a stosy nie nadążały z paleniem kobiet, które przysięgały, że spółkują z Szatanem. Dwieście lat temu na Litwie roiło się od upiorów (jednym z nich był Gustaw-Konrad), Rumunia opanowana była przez wampiry (które czasami nawet emigrowały za krwią do Londynu), a w cywilizowanych Alpach Victor Frankenstein zszywał mozolnie swojego potwora. W dwudziestym wieku świat zaczęły nawiedzać istoty pozaziemskie, różne zielone, żółte i niebieskie ufoludki, początkowo z Marsa, potem z Tytana lub Andromedy. Z reguły przylatywały w talerzach i łapały Amerykanów, by poddawać ich badaniom i eksperymentom. W Polsce XXI wieku wyspecjalizowani w telepatycznych operacjach narządów wewnętrznych Filipińczycy trzepią większą kasę niż najlepsi chirurdzy, Matka Boska objawia się na niemytych szybach, zaś medialny uzdrowiciel machając rękami „elektryzuje” stojącą przed telewizorami wodę, która dzięki temu zyskuje właściwości lecznicze. W świadomości ludu nie ma dziś większej różnicy między lekarzem i bioenergoterapeutą – jeden i drugi odprawia jakieś czary, które czasami pomagają, a czasami nie. Polacy zgodnie stwierdzają, że leki z Bożej apteki, czyli ziółka i marchewka, leczą choroby wszelakie nie mniej skutecznie niż wyprodukowane przez człowieka syntetyki. Nie dość na tym, 97 procent Polaków deklaruje, że wierzy w Boga (sondaż przeprowadzony przez TNS OBOP na zlecenie miesięcznika “Reader´s Digest” w 14 krajach europejskich, opublikowany 9 III 2005), pozostali wierzą zaś często w jeszcze dziwniejsze rzeczy, jak postmodernizm, dekonstruktywizm, socjalizm, marksizm czy queer theory. Nie wspomnę już o tych, którzy często sny prorocze mają, czy o relacjach osób opuszczających własne ciało w czasie śmierci klinicznej, by polatać sobie po tunelu ze światłem na końcu lub polewitować ponad łóżkiem. Jak to zatem jest? Czy wszystkie te dziwne zjawiska są realnym elementem świata? Świata, którego przecież wciąż jeszcze dobrze nie znamy, w którym zresztą występują rzeczy znacznie bardziej niepojęte dla przeciętnego umysłu, niż duch babci w studni: czarne dziury, dziwna materia czy wiązania kwantowe.

Skąd się zatem biorą wierzenia nie poparte faktami, przesądy i zabobony? Cóż, główna odpowiedzialność spoczywa na tym, co umożliwia nam, ludziom, logiczne myślenie: na regułach wnioskowania (takich jak np. analogia) i wypływających z nich zniekształceniach poznawczych. Jednym z takich zniekształceń jest znana psychologom społecznym heurystyka dostępności: mojej sąsiadce pomógł znachor, więc wierzę, że znachorowie pomagają. Generalnie śnisz kilka razy w ciągu nocy, zatem w ciągu roku masz ok. 1000-2000 snów, które oczywiście szybko zapominasz, o ile nie wydarzy się coś niecodziennego, co można z którymś z ostatnich, pamietanych jeszcze snów powiązać. . W takim wypadku sen zostanie zapamiętany i długo będziesz opowiadać, jak to sny się sprawdzają („śniły mi się w nocy zęby, a dziś sąsiadka umarła”, „ciocia wpadła niespodziewanie dwa dni po tym, jak mi się śniła”). Tymczasem rachunek prawdopodobieństwa wskazuje, że przy wystarczająco wielu snach i skończonej liczbie osób, które mogą się przyśnić, nie do uniknięcia jest koincydencja typu „ktoś nam się śni, po czym na jawie pojawia się w naszym życiu”.

Innym źródłem zjawisk paranormalnych są niezwykłe reakcje naszych neuronów w niezwykłych warunkach (heurystyki są reakcjami neuronów na warunki względnie normalne) Genewskiemu neurologowi Olafowi Blanke udało się wywołać wrażenie pozostawania poza ciałem u 43-letniej kobiety, gdy drażnił prądem elektrycznym prawy zakręt kątowy w jej płacie skroniowym. Przy łagodnej stymulacji pacjentka odnosiła wrażenie zapadania się w łóżku lub spadania z wysokości. Po zastosowaniu silniejszych bodźców twierdziła, że „ogląda siebie z góry leżącą w łóżku, lecz widzi jedynie nogi i dolną część tułowia”. Jeszcze mocniejsze ładunki dały „wrażenie unoszenia się około dwóch metrów nad łóżkiem, pod samym sufitem”.

Rozpracowawszy zagadki lewitacji, badacze wzięli się za ekstazę religijną i obcowanie z Bogiem. Andrew Newberg i Eugene D’Aquili z University of Pennsylvanią stwierdzili, że skaning mózgów buddyjskich mnichów pogrążonych w medytacjach czy też modlących się zakonnic wykazuje zaskakująco niski poziom aktywności w obszarze tylnego płata ciemieniowego górnego, który przypadkiem jest również obszarem rozpoznawania relacji przestrzennych. Ludziom, którzy z mają uszkodzoną tę część mózgu, ogromne trudności sprawia poruszanie się, nawet po własnym domu. Gdy obszar ten działa normalnie, odczuwamy wyraźnie oddzielenie sfery wewnętrznej od świata zewnętrznego. Natomiast gdy przejdzie w stan hibernacji – np. w czasie głębokiej modlitwy lub medytacji – granica między światami się zaciera i przestajemy rozróżniać, co dzieje się wewnątrz naszego ciała, a co poza nim. Buddyjscy mnisi mają wtedy wrażenie jedności ze Wszechświatem, zakonnice odczuwają obecność Boga.

Doznania tego rodzaju mogą też zostać wywołane przez niedotlenienie mózgu, np. w czasie śmierci klinicznej. W pewnych holenderskich badaniach z roku 2001 pacjenci po zawale serca, przywróceni do życia ze stanu śmierci klinicznej, relacjonowali to, co przeżyli. Niemal każdy odczuwał coś innego: jedni mieli poczucie wyzwolenia z własnego ciała, inni widzieli światełko na końcu długiego tunelu, jeszcze inni opowiadali, jak rozmawiali ze zmarłymi członkami swojej rodziny. Ponieważ na co dzień odbieramy bodźce dochodzące z zewnątrz, to gdy jakąś część mózgu nie funkcjonuje normalnie, wysyłając fałszywe sygnały, inna jego część interpretuje je jako wydarzenia zewnętrzne.

Najnowsze badania (polecam tutaj wyborną książkę Antonia Damasio, „Błąd Kartezjusza”) zadają kłam przekonaniu, że umysł i cała sfera duchowa są czymś odmiennym niż ciało i mózg, ba, zaprzeczają nawet, by mózg dało się wyróżnić z ciała. W rzeczywistości wszelka aktywność umysłowa polega na procesach zachodzących w obrębie lewej i prawej półkuli, sterowanych jednak aktywnością podkorową i reakcjami systemu hormonalnego. Kora mózgowa, w której gnieździ się nasza świadomość, koordynuje sygnały dochodzące ze świata zewnętrznego i z wnętrza ciała – ale świadomość to tylko wierzchołek góry lodowej: z 99,99 procent przetwarzanych przez nasz mózg informacji nie zdajemy sobie sprawy. Bezpośrednio mamy wgląd w subiektywnie przez nas przeżywane myśli i uczucia, powstające w następstwie reakcji neuronów – do samych reakcji nie mamy jednak dostępu. Chyba że zrobimy sobie tomografię pozytronową.

Wszystko jest zatem w mózgu i na mózgu się kończy. Mózg zaś czasami rzeczywistość odbiera bardziej adekwatnie, czasami mniej – my zaś tę adekwatność możemy nawet w pewnym stopniu kontrolować. Pragnąc kontaktu z duchami przodków, Indianie wcinali peyotl. Bitnicy badali granice rzeczywistości przy pomocy LSD i meskaliny. Ich śladami poszli hipisi. Współcześnie by zmienić sobie percepcję, wystarczy pooddychać powietrzem na korytarzu w akademiku:) Jak napisał kiedyś Michael Shermer, w samej rzeczywistości nie ma niczego paranormalnego ani nadprzyrodzonego. Istnieją wyłącznie rzeczy czy zjawiska normalne i naturalne oraz zagadki, których na razie nie potrafimy rozwiązać. I jest sprawą nauki, a nie religii czy magii, znalezienie na nie odpowiedzi odwołujących się do przyczyn naturalnych, a nie nadprzyrodzonych.