Morderca za ścianą

Na pograniczu Brazylii i Wenezueli żyje sobie od wieków indiańskie plemię Janomamów (Yanomamö). Plemię liczy ok. 20 tys. osób, z których mniej więcej połowa wciąż żyje w dżungli. Janomanowie polują tam na drobną zwierzynę (w jadłospisie plemienia znajdujemy m.in. pieczone myszy i gotowane mózgi małp) i łowią ryby, zatruwając zresztą przy okazji okoliczne rzeki. W ramach rozrywki wciągają nosem halucynogenną epenę, która – jak wierzą – daje im olbrzymią siłę i pomaga upolować dużo małp i myszy.

Język Janomamów różni się od innych narzeczy Amazonii w stopniu wystarczającym, by skłonić badaczy do przypuszczeń, że plemię może pochodzić w prostej linii od pierwszych mieszkańców Ameryki Południowej. Do lat sześćdziesiątych XX wieku Janomanowie praktycznie nie stykali się z białymi ludźmi. Jako pierwszy ich kulturę zbadał właśnie wtedy amerykański antropolog Napoleon Chagnon, który w 1968 opublikował dzieło „Yanomamö: Dzicy Ludzie” (’Yanomamö: The Fierce People’).

Książka Chagnona do dziś osiągnęła łączny nakład ok. miliona egzemplarzy (sporo jak na wysoce specjalistyczne dzieło o nikomu wcześniej nieznanym plemieniu), stając się jedną z podstawowych lektur na amerykańskich kursach antropologii i psychologii ewolucyjnej. Wzbudziła olbrzymie kontrowersje i wściekłe ataki, zwłaszcza ze strony rządzących na amerykańskich kampusach fanatycznych wyznawców determinizmu kulturowego. Jej autor przez konkurencyjne oskarżony został m.in. o propagowanie przemocy, seksizm, rasizm, faszyzm, nazizm, alkoholizm, ba, nawet o eksterminację samych Janomanów za pomocą odry.

Co aż tak nieprawomyślnego napisał Chagnon? Ano że Janomanowie… uwielbiają przemoc. Z przeprowadzonych przez niego wywiadów i obserwacji wynikało, że ich wsie od pokoleń toczą ze sobą nieprzerwane wojny. Relacje dorosłych członków plemienia wskazywały, że 70 proc. spośród nich straciło przynajmniej jednego członka rodziny w walce mieszkańcami innej wsi lub podczas najazdu. Co trzeci mężczyzna ginął z ręki przez innych mężczyzn, niemal co drugi mężczyzna przyznawał, że już w życiu kogoś zabił.

Trudno się dziwić frustracji i agresji, jaką te rewelacje musiały wywołać w establishmencie nauk społecznych. Przypomnijmy już w latach 60-tych i 70-tych establishment nauk społecznych składał się głównie z lewicowych guru, głoszących, podobnie jak i dziś, że ludzie pierwotni byli miłymi, żyjącymi w zgodzie z naturą niewiniątkami, a na drogę zwyrodnienia pchnęła ludzkość dopiero patriarchalna zachodnia cywilizacja.

Chagnon poszedł jednak jeszcze dalej i przedstawił w swej książce nie tylko agresywne zachowania Janomamów, ale również korzyści, jakie najbardziej mordercze jednostki czerpały ze swej agresji. Udokumentował, że mężczyźni, którzy zabili wroga, mieli trzykrotnie więcej żon i trzykrotnie więcej dzieci niż ci, którzy tego nie zrobili. Większość młodych mężczyzn, którzy kogoś zabili, była żonata; większość młodych mężczyzn, którzy nikogo nie zabili, nie była. Żadna inna rzecz nie korelowała u Janomamów tak silnie z liczbą potomstwa, jak właśnie liczba ofiar na sumieniu.

Co ciekawe, Janomamowie-mordercy mieli więcej dzieci nie tylko dlatego, że wydawali się bardziej atrakcyjni kobietom z własnej wsi, przez co cieszyli się większą liczbą żon (lub w ogóle jakąkolwiek liczbą – najmniej agresywni mężczyźni w plemieniu często kończyli jako bezdzietni kawalerowie), ale też dlatego, że w trakcie najazdów na konkurencyjną wieś, gdy już udało się wymordować jej mieszkańców płci męskiej, zaczynały się grabieże… i gwałty. Część kobiet kończyła również jako branki ludzi, którzy zabili ich ojców i braci.

Teoria ewolucji jest bezlitosna: gdyby w takim układzie agresja lub jej składowe były cechami determinowanymi genetycznie, bardzo szybko geny warunkujące te cechy (przynajmniej w stosunku do obcych) musiałyby zacząć dominować w populacji. A przecież amazońskie plemię nie jest w swych zwyczajach odosobnione. Badania wielu innych pierwotnych plemion ukazują analogiczne dane na temat śmiertelności wśród walczących ze sobą młodych mężczyzn (Lawrence Keely odkrył na przykład w 1996, że Nowogwinejczycy, australijscy aborygeni, mieszkańcy wysp Pacyfiku i Indianie z Ameryki Północnej wyniszczali się wzajemnie wojnami na długo przed przybyciem w rejony przez nich zamieszkałe ponoć tak krwiożerczych Europejczyków) i sukcesu reprodukcyjnego, osiąganego w wielu społecznościach przez mężczyzn bardziej agresywnych niż inni. Jak podsumowuje Steven Pinker w „Jak działa umysł”:

W prymitywnej wojnie mobilizacja była pełniejsza, bitwy częstsze, ofiary śmiertelne liczniejsze, mniej jeńców wojennych i broń bardziej okaleczająca. Wojna, żeby powiedzieć łagodnie, jest główną presją selekcyjną, a ponieważ wydaje się powtarzalnym zdarzeniem w naszej historii ewolucyjnej, musiała w pewnym stopniu ukształtować ludzką psychikę.

Czytając te słowa trudno się dziwić, że zwykli, na oko niczym nie wyróżniający się obywatele Bośni mogli kilkanaście lat temu z dnia na dzień przeobrazić się w zwyrodniałych morderców, masowo mordujących swych sąsiadów (i w tym przypadku ich geny dały o sobie znać w jeszcze inny sposób: w trakcie masakr, np. w Srebrenicy, mordowano przede wszystkim mężczyzn i chłopców; kobiety i dziewczynki padały z kolei ofiarami gwałtów). Ciekawym, w jaki dokładnie sposób do tego dochodzi, polecam lekturę najnowszego dzieła Davida Bussa (popularnego w autora tak głośnych pozycji, jak „Psychologia ewolucyjna”, „Zazdrość – niebezpieczna namiętność” czy „Ewolucja pożądania. Jak ludzie dobierają się w pary”), „Morderca za ścianą”, oraz słuchanie dziś (czyli w czwartek 9 sierpnia) o 21:00 poświęconego tej książce Klubu Trójki. Z gospodarzem, Jerzym Sosnowskim, dzielę na SWPS-ie pokój, nie będzie to więc nasza pierwsza rozmowa o Bussie i socjobiologii. Biorąc pod uwagę, że pozostali goście to prof. Wojciech Pisula i prof. Bogdan Wojciszke, z czystym sumieniem mogę zachęcić do słuchania nawet osoby niegustujące w pieczonych myszach i gotowanych małpich mózgach.